द्विगुसमास

पाणिनी सूत्र: संख्यापूर्वो द्विगुः। (अष्टाध्यायी/२.१.५२)

पदच्छेदः — संख्या-पूर्वः ( प्रथमा-एकवचनम् ) , द्विगुः ( प्रथमा-एकवचनम् )

अनुवृत्तिः  — समानाधिकरणेन २.१.४९

अधिकारः — आकडारात् एका संज्ञा १.४.१ , प्राक्कडारात्समासः २.१.३ , सुप्सुपा २.१.४ , विभाषा २.१.११ , तत्पुरुषः २.१.२२

• According to this Paniniya Sutra ‘Sankhyapurvo Dwigu’, when the antecedent of a Karmadharaya Samas is numerical and the latter is a noun, then it is called ‘Dwigu Samas’.

• This association is often in the group sense.

• USUALLY समस्तपद WILL BE IN नपुंसकलिंग एकवचन. (SOMETIMES स्त्रीलिंग एकवचनम्)

• While doing the विग्रह, षष्ठि विभक्ति, बहुवचन IS USED.

• “समाहारः” IS USED IN विग्रह.

उदाहरण/ Illustrations:

Example for समस्तपद being in नपुंसकलिंग एकवचन:

• सप्तानां दिनानां समाहारः इति = सप्तदिनम् 

• त्रयाणां भुवनानां समाहारः इति = त्रिभुवनम्

• पञ्चानां पात्राणां समाहारः इति = पञ्चपात्रम्

• पञ्चानां रात्रीणां समाहारः इति = पञ्चरात्रम्

• चतुर्णा युगानां समाहारः इति = चतुर्युगम्

• सप्तानां ऋषीणां समाहारः इति = सप्तर्षिः

• सप्तानाम् अह्नां समाहारः इति = सप्ताहः

Example for समस्तपद being in स्त्रीलिंग एकवचन:

• पञ्चानां वटानां समाहारः इति = पञ्चवटी

• अष्टानाम् अध्यायानां समाहारः इति = अष्टाध्यायी

• त्रयाणां लोकानां समाहारः इति = त्रिलोकी

• सप्तानां शतानां समाहारः इति। = सप्तशती

• शतानाम् अब्दानां समाहारः इति = शताब्दी

Other Examples:

• त्रयाणाम् दोषाणाम् समाहारः इति = त्रिदोषम्

• त्रयाणाम् मलानाम् समाहारः इति = त्रिमलम्

• त्रयाणाम् फलानाम् समाहारः इति = त्रिफला

• पंचानाम् महाभूतानम् समाहारः इति = पंचमहाभूतम्

• षण्णानाम् अंगानाम् समाहारः इति =  षडंगम्

• सप्तानाम् धातूनाम् समाहारः इति = सप्तधातुम्

• दशानां मूलानां समाहारः इति = दशमू

 

dvigusamāsa

pāṇinī sūtra: saṃkhyāpūrvo dviguḥ| (aṣṭādhyāyī/2.1.52)

padacchedaḥ — saṃkhyā-pūrvaḥ ( prathamā-ekavacanam ) , dviguḥ ( prathamā-ekavacanam )

anuvṛttiḥ  — samānādhikaraṇena 2.1.49

adhikāraḥ — ākaḍārāt ekā saṃjñā 1.4.1 , prākkaḍārātsamāsaḥ 2.1.3 , supsupā 2.1.4 , vibhāṣā 2.1.11 , tatpuruṣaḥ 2.1.22

•       According to this Paniniya Sutra ‘Sankhyapurvo Dwigu’, when the antecedent of a Karmadharaya Samas is numerical and the latter is a noun, then it is called ‘Dwigu Samas’.

•       This association is often in the group sense.

•       Usually samastapada will be in napuṃsakaliṃga ekavacana. (Ssometimes strīliṃga ekavacanam)

•       While doing the vigraha, ṣaṣṭhi vibhakti, bahuvacana is used.

•       “samāhāraḥ” is used in vigraha.

Udaharana/Illustrations:

Example for samastapada being in napuṃsakaliṃga ekavacana:

•       saptānāṃ dinānāṃ samāhāraḥ iti = saptadinam 

•       trayāṇāṃ bhuvanānāṃ samāhāraḥ iti = tribhuvanam

•       pañcānāṃ pātrāṇāṃ samāhāraḥ iti = pañcapātram

•       pañcānāṃ rātrīṇāṃ samāhāraḥ iti = pañcarātram

•       caturṇā yugānāṃ samāhāraḥ iti = caturyugam

•       saptānāṃ ṛṣīṇāṃ samāhāraḥ iti = saptarṣiḥ

•       saptānām ahnāṃ samāhāraḥ iti = saptāhaḥ

Example for samastapada being in strīliṃga ekavacana:

•       pañcānāṃ vaṭānāṃ samāhāraḥ iti = pañcavaṭī

•       aṣṭānām adhyāyānāṃ samāhāraḥ iti = aṣṭādhyāyī

•       trayāṇāṃ lokānāṃ samāhāraḥ iti = trilokī

•       saptānāṃ śatānāṃ samāhāraḥ iti| = saptaśatī

•       śatānām abdānāṃ samāhāraḥ iti = śatābdī

Other Examples:

•       trayāṇām doṣāṇām samāhāraḥ iti = tridoṣam

•       trayāṇām malānām samāhāraḥ iti = trimalam

•       trayāṇām phalānām samāhāraḥ iti = triphalā

•       paṃcānām mahābhūtānam samāhāraḥ iti = paṃcamahābhūtam

•       ṣaṇṇānām aṃgānām samāhāraḥ iti =  ṣaḍaṃgam

•       saptānām dhātūnām samāhāraḥ iti = saptadhātum

•       daśānāṃ mūlānāṃ samāhāraḥ iti = daśamūlam