HAREETAKI 

CLASSICAL SANSKRIT SHLOKA

I भावप्रकाश निघण्टु

कृत्वा पाकं मलानां च भित्वा बन्धमधो नयेत् |

तच्चानुलोमनं ज्ञेयं यथा प्रोक्ता हरीतकी ||

(भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण – १. मिश्रवर्ग /२२३)

रसायनन्तु तज्ज्ञेयं यज्जराव्याधिनाशनम् |

यथा हरीतकी दन्ती गुग्गुलुश्च शिलाजतु ||

(भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण – १. मिश्रवर्ग /२३७)

हरीतकी उत्पत्ति

दक्षं प्रजापतिं स्वस्थमश्विनौ वाक्यमूचतुः |

कुतो हरीतकी जाता तस्यास्तु कति जातयः ||१||

रसाः कति समाख्याताः कति चोपरसाः स्मृताः |

नामानि कति चोक्तानि किं वा तासां च लक्षणम् ||२||

के च वर्णा गुणाः के च का च कुत्र प्रयुज्यते |

केन द्रव्येण संयुक्ता कांश्च रोगान्व्यपोहति ||३||

प्रश्नमेतद्यथा पृष्टं भगवन्वक्तुमर्हसि |

अश्विनीर्वचनं श्रुत्वा दक्षो वचनमब्रवीत् ||४||

पपात बिन्दुर्मेदिन्यां शक्रस्य पिबतोऽमृतम् |

ततो दिव्यात्समुत्पन्ना सप्तजातिर्हरीतकी ||५||

हरीतकीपर्याय

हरीतक्यभया पथ्या कायस्था पूतनाऽमृता |

हैमवत्यव्यथा चापि चेतकी श्रेयसी शिवा |

वयस्था विजया चापि जीवन्ती रोहिणीति च ||६||

हरीतकी सप्तभेद

विजया रोहिणी चैव पूतना चामृताऽभया |

जीवन्ती चेतकी चेति पथ्यायाः सप्तजातयः ||७||

“विन्ध्याद्रौ विजया हिमाचलभवा स्याच्चेतकी पूतना

सिन्धौ स्यादथ रोहिणी निगदिता जाता प्रतिस्थानके |

चम्पायाममृताभया च जनिता देशे सुराष्ट्राह्वये |

जीवन्तीति हरीतकी निगदिता सप्त प्रभेदा बुधैः”(१) ||७||

अलाबुवृत्ता विजया वृत्ता सा रोहिणी स्मृता |

पूतनास्थिमती सूक्ष्मा कथिता मांसलाऽमृता ||८||

पञ्चरेखाऽभया प्रोक्ता जीवन्ती स्वर्णवर्णिनी |

त्रिरेखा चेतकी ज्ञेया सप्तानामियमाकृतिः ||९||

हरीतकीप्रयोग

विजया सर्वरोगेषु रोहिणी व्रणरोहिणी |

प्रलेपे पूतना योज्या शोधनार्थेऽमृता हिता ||१०||

अक्षिरोगेऽभया शस्ता जीवन्ती सर्वरोगहृत् |

चूर्णार्थे चेतकी शस्ता यथायुक्तं प्रयोजयेत् ||११||

चेतकी द्विविधा प्रोक्ता श्वेता कृष्णा च वर्णतः |

षडङ्गुलायता शुक्ला कृष्णा त्वेकाङ्गुला स्मृता ||१२||

काचिदास्वादमात्रेण काचिद्गन्धेन भेदयेत् |

काचित्स्पर्शेन दृष्ट्याऽन्या चतुर्धा भेदयेच्छिवा ||१३||

चेतकीपादपच्छायामुपसर्पन्ति ये नराः |

भिद्यंते तत्क्षणादेव पशुपक्षिमृगादयः ||१४||

चेतकी तु धृता हस्ते यावत्तिष्ठति देहिनः |

तावद्भिद्येत वेगैस्तु प्रभावान्नात्र संशयः ||१५||

नृपादिसुकुमाराणां कृशानां भेषजद्विषाम् |

चेतकी परमा शस्ता हिता सुखविरेचनी ||१६||

सप्तानामपि जातीनां प्रधाना विजया स्मृता |

सुखप्रयोगा सुलभा सर्वरोगेषु शस्यते ||१७||

हरीतकीगुण, प्रभाव

हरीतकी पञ्चरसाऽलवणा तुवरा परम् |

रूक्षोष्णा दीपनी मेध्या स्वादुपाका रसायनी |

चक्षुष्या लघुरायुष्या बृंहणी चानुलोमिनी ||१८||

श्वासकासप्रमेहार्शःकुष्ठशोथोदरक्रिमीन् |

वैस्वर्यग्रहणीरोगविबन्धविषमज्वरान् ||१९||

गुल्माध्मानतृषाछर्दिहिक्काकण्डूहृदामयान् |

कामलां शूलमानाहं प्लीहानञ्च यकृत्तथा |

अश्मरीमूत्रकृच्छ्रं च मूत्राघातं च नाशयेत् ||२०||

स्वादुतिक्तकषायत्वात्पित्तहृत्कफहृत्तु सा |

कटुतिक्तकषायत्वादम्लत्वाद्वातहृच्छिवा ||२१||

पित्तकृत्कटुकाम्लत्वाद्वातकृन्न कथं शिवा |

प्रभावाद्दोषहन्तृत्वं सिद्धं यत्तत्प्रकाश्यते |

हेतुभिः शिष्यबोधार्थं नापूर्वं क्रियतेऽधुना ||२२||

कर्मान्यत्वं गुणैः साम्यं दृष्टमाश्रयभेदतः |

यतस्ततो नेति चिन्त्यं धात्रीलकुचयोर्यथा ||२३||

पथ्याया मज्जनि स्वादुः स्नाय्वामम्लो व्यवस्थितः |

वृन्ते तिक्तस्त्वचि कटुरस्थिस्थस्तुवरो रसः ||२४||

श्रेष्ठहरीतकीलक्षण

नवा स्निग्धा घना वृत्ता गुर्वी क्षिप्ता च याऽम्भसि |

निमज्जेत्सा प्रशस्ता च कथिताऽतिगुणप्रदा ||२५||

नवादिगुणयुक्तत्वं तथैवात्र द्विकर्षता |

हरीतक्याः फले यत्र द्वयं तच्छ्रेष्ठमुच्यते ||२६||

हरीतकीप्रयोगविधि, ऋत्वनुसार प्रयोगविधि

चर्विता वर्धयत्यग्निं पेषिता मलशोधिनी |

स्विन्ना संग्राहिणी पथ्या भृष्टा प्रोक्ता त्रिदोषनुत् ||२७||

उन्मीलिनी बुद्धिबलेन्द्रियाणां निर्मूलिनी पित्तकफानिलानाम् |

विस्रंसिनी मूत्रशकृन्मलानां हरीतकी स्यात् सह भोजनेन ||२८||

अन्नपानकृतान्दोषान्वातपित्तकफोद्भवान् |

हरीतकी हरत्याशु भुक्तस्योपरि योजिता ||२९||

लवणेन कफं हन्ति पित्तं हन्ति सशर्करा |

घृतेन वातजान् रोगान्सर्वरोगान्गुडान्विता ||३०||

सिंधूत्थशर्कराशुण्ठीकणामधुगुडैः क्रमात् |

वर्षादिष्वभया प्राश्या रसायनगुणैषिणा ||३१||

हरीतकीसेवनाऽनार्ह

अध्वातिखिन्नो बलवर्जितश्च रूक्षः कृशो लङ्घनकर्शितश्च |

पित्ताधिको गर्भवती च नारी विमुक्तरक्तस्त्वभयां न खादेत् ||३२||

(भावप्रकाश-पूर्वखण्ड-मिश्रप्रकरण – २. हरीतक्यादिवर्ग /१-३२)

II अभिधानमञ्जरी

विजया हरीतकी स्यादभया पथ्याऽव्यथा प्रपथ्या च |

अमृता जया कयस्था हैमवती चेतकी शिवा साध्वी |

प्राणदा मानवी पथ्या (मानवी? जीवन्ती) पञ्चभद्रिका |

पिशाची पूतना चेति पर्यायैर्भद्रसप्तिका ||

ज्ञेयो हरीतकीगन्धवासितश्चोत्कटो मुदित ऊह्यः |

सुरवृक्षः सूर्याह्निः सुपर्णपुष्पः शीतपुष्प इति ||

(अभिधानमञ्जरी / मदनादिगणवर्ग – १७. वरणादिवर्ग/ २४३-२४४)

III अमरकोश

अभया त्वव्यथा पथ्या कायस्था पूतनामृता |

हरीतकी हैमवती चेतकी श्रेयसी शिवा ||

(अमरकोश/ द्वितीयकाण्ड – १. वनौषधिवर्ग /५९)

IV कैयदेवनिघण्टु

हरीतक्यभया पथ्या प्रपथ्या हैमवत्यपि ||२२१||

कायस्था श्रेयसी ज्ञेया प्राणदा विजया शिवा |

जया विलवणा पञ्चरसानु तुवरोत्करा ||२२२||

स्वादुपाकरसायुष्या रूक्षोष्णा बृंहणी लघुः |

दीपनी पाचनी मेध्या वयसःस्थापनी परम् ||२२३||

रसायनी च चक्षुष्या बलबुद्धिस्मृतिप्रदा |

कुष्ठवैवर्ण्यवैस्वर्यपुराणविषमज्वरान् ||२२४||

शिरोऽक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान् |

सशोषशोफातीसारमेहमोहवमिकृमीन् ||२२५||

श्वासकासप्रसेकार्शःप्लीहानाहगदोदरान् |

विबन्धं स्रोतसां गुल्ममूरुस्तम्भमरोचकम् ||२२६||

हिध्माध्मानव्रणान् शूलं त्रीन् दोषांश्च व्यपोहति |

स्वाद्वम्लभावात्पवनं कटुतिक्ततया कफम् ||२२७||

कषायमधुसत्त्वाच्च पित्तं हन्ति हरीतकी |

मज्जवक्स्नायुमांसास्थिस्थिताः पञ्चाभयोद्भवाः ||२२८||

स्वादुकट्वम्लतिक्ताख्यकषायाः क्रमशो रसाः |

पथ्यामज्जा च चक्षुष्यो वातपित्तहरो गुरुः ||२२९||

नीरजा वनजा चैव पर्वतीया इति त्रिधा |

यथोतरं पथ्यतमा विज्ञेया त्रिविधाभया ||२३०||

कालयोगात्स्वयं पक्वा पतिता च महीतले |

नवा स्निधायता वृत्ता गुर्वी क्षिप्ता तथाम्भसि ||२३१||

निमज्जेद्या तथैकस्मिन् फले स्याच्च द्विकर्षता |

सर्वदा गुणकृत्सा तु ततोऽन्या तु विवर्जिता ||२३२||

नवादिगुणयुक्तत्वं तथैकत्वं द्विकर्षता |

हरीतक्याः फले यत्र तत्सर्वं गुणकृद् भवेत् ||१३३||

जन्तुजग्धा दवादग्धां जले पङ्के स्थितां पुनः |

ऊषरे च स्थितां भिन्नां वर्जयेत्तु हरीतकीम् ||२३४||

(कैयदेवनिघण्टु – १. ओषधिवर्ग )

V द्रव्यगुणसङ्ग्रह

पथ्या पञ्चरसाऽऽयुष्या चक्षुष्याऽलवणा सरा ||३७||

मेध्योष्णा दीपनी दोषशोथकुष्ठज्वरापहा |३८|

(द्रव्यगुणसङ्ग्रह – ५. फलवर्ग )

VI धन्वन्तरिनिघण्टु

हरीतक्याभया पथ्या प्रपथ्या पूतनाऽमृता |

जयाऽव्यथा हैमवती वयःस्था चेतकी शिवा ||२३३||

प्राणदा नन्दिनी चैव रोहिणी विजया च सा |

कषायाऽम्ला च कटुका तिक्ता मधुरसान्विता |

इति पञ्चरसा पथ्या लवणेन विवर्जिता ||२३४||

अम्लभावाज्जयेद्वातं पित्तं मधुरतिक्तकात् |

कफं रूक्षकषायत्वात्त्रिदोषघ्नी ततोऽभया ||२३५||

प्रपथ्या लेखनी लघ्वी मेध्या चक्षुर्हिता सदा |

मेहकुष्ठव्रणच्छर्दिशोफवातास्रकृच्छ्रजित् ||२३६||

वातानुलोमनी हृद्या सेन्द्रियाणां प्रसादनी |

सन्तर्पणकृतान्रोगान्प्रायो हन्ति हरीतकी ||२३७||

तृष्णायां मुखशोषे च हनुस्तम्भे गलग्रहे |

नवज्वरे तथा क्षीणे गर्भिण्यां न प्रशस्यते ||२३८||

हरस्य भवने जाता हरीता च स्वभावतः |

सर्वरोगांश्च च हरते तेन ख्याता हरीतकी ||२३९||

(धन्वन्तरिनिघण्टु – १. गुडूच्यादिवर्ग )

VII निघण्टुशेष

हरीतक्यां जया पथ्या हैमवत्यभयाऽमृता ||८०||
कायस्था पूतना चेतक्यव्यथा श्रेयसी शिवा |८१|

(निघण्टुशेष – १. वृक्षकाण्ड)

VIII पर्यायरत्नमाला

शिवा हरीतकी पथ्या चेतकी पूतनाभया ||२१८||

(पर्यायरत्नमाला)

IX मदनपालनिघण्टु

हरस्य भवने जाता हरिता च स्वभावतः |

हारयेत्सर्वरोगाञ्च तेन प्रोक्ता हरीतकी ||८||

जीवन्ती पूतना पश्चादमृता विजयाऽभया |

रोहिणी चेतकी सप्त भेदभिन्ना हरीतकी ||९||

जीवन्ती जीवनोद्योगात्पावनात्पूतना मता |

सुधावदमृता ज्ञेया विजया विजयप्रदा ||१०||

नृणामभयदा यस्मादभया तत् प्रकीर्तिता |

रोहिणी तु गुणारोहाच्चेतनाच्चेतकी मता ||११||

जीवन्ती स्वर्णवर्णाभा पूतनाऽस्थिमती मता |

अमृता त्रिदला प्रोक्ता विजया तुम्बरूपिणी ||१२||

पञ्चाङ्गी त्वभया ज्ञेयाऽमृता वृत्ता तु रोहिणी |

त्र्यङ्गी तु चेतकी ज्ञेया कर्म तासामथोच्यते ||१३||

सर्वरोगेषु जीवन्ती प्रलेपे पूतना हिता |

शुद्ध्यर्थममृता प्रोक्ता विजया सर्वरोगहृत् ||१४||

अक्षिरोगेऽभया शस्ता रोहिणी व्रणरोहिणी |

चेतकी चूर्णयोगे स्यात्सप्तधैव प्रकीर्तिता ||१५||

नवा स्निग्धा घना वृत्ता गुर्वी क्षिप्ता च याऽम्भसि |

निमज्जेत्सा प्रशस्ता स्याद्रोगध्न्यतिगुणप्रदा ||१६||

शोणा च्छिन्ना गुडनिभा किञ्चिदल्पा कषायिणी |

स्थूलत्वक् सरसा स्वल्पबीजा गुर्वी हरीतकी ||१७||

चर्विता वर्धयत्यग्निं पेषिता मलशोधिनी |

स्विन्ना सङ्ग्राहिणी प्रोक्ता भृष्टा पथ्यान्नदोषनुत् ||१८||

ग्रीष्मे तुल्यगुडां सुसैन्धवयुतां मेघावृते ह्यम्बरे तुल्यां शर्करया शरद्यमलया शुण्ठ्या तुषारागमे |

पिप्पल्या शिशिरे वसन्तसमये क्षौद्रेण संयोजितां राजन् प्राप्य हरीतकीमिव रुजो नश्यन्तु ते शत्रवः ||१९||

हरीतकीनामगुण-

शिवा हरीतकी पथ्या चेतकी विजया जया |

प्रपथ्या प्रथमाऽमोघा कायस्था प्राणदाऽमृता ||२०||

जीवनीया हेमवती पूतना वृतनाऽभया |

वयस्था नन्दिनी ज्ञेया श्रेयसी रोहिणी तथा ||२१||

हरीतकी पञ्चरसाऽलवणा तुवरोत्कटा |

रूक्षोष्णा दीपनी मेध्या स्वादुपाका रसायनी ||२२||

सरा बुद्धिप्रदायुख्या चक्षुष्या बृंहणी लघुः |

श्वासकासप्रमेहार्शः कुष्ठशोफोदरान् कृमीन् ||२३||

वैस्वर्यग्रहणीदोषविबन्धविषमज्वरान् |

गुल्माध्मानव्रणच्छर्दिहिध्माकण्डूहृदामयान् |

कामलां शूलमानाहं प्लीहानं चापकर्षति ||२४||

मधुराम्लतया वातं कषायस्वादुभावतः |

पित्तं हन्ति कफं हन्ति कटुत्वेन हरीतकी ||२५||

(मदनपालनिघण्टु – १. अभयादिवर्ग )

X मदनादिनिघण्टु

हरीतक्यभया पथ्या प्राणदा विजया शिवा |
अव्यथा पूतनाऽमोघा चेतकी प्रमथाऽमृता ||७||
कफवातप्रशमनी रेचनी दीपनी लघुः |
अर्शोगुल्महितारुच्या जठरघ्नी हरीतकी ||८||

(मदनादिनिघण्टु – २. द्वितीयगण)

XI माधवद्रव्यगुण

शिवा पञ्चरसायुष्या चक्षुष्या लवणा सरा |

मेध्योष्णा दीपनी दोषशोथकुष्ठव्रणापहा ||७||

शिरोऽक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान् |

विबन्धं स्रोतसां गुल्ममूरुस्तम्भमरोचकम् ||८||

हरीतकी हरेद् व्याधींस्तांस्तांश्च कफवातजान् |

(माधवद्रव्यगुण – १. विविधौषधिवर्ग )

XII राजनिघण्टु

हरीतकी हैमवती जयाऽभया शिवाऽव्यथा चेतनिका च रोहिणी |

पथ्या प्रपथ्याऽपि च पूतनाऽमृता जीवप्रिया जीवनिका भिषग्वरा ||२१४||

जीवन्ती प्राणदा जीव्या कायस्था श्रेयसी च सा |

देवी दिव्या च विजया वह्निनेत्रमिताभिधा ||२१५||

हरीतकी पञ्चरसा च रेचनी कोष्ठामयघ्नी लवणेन वर्जिता |

रसायनी नेत्ररुजापहारिणी त्वगामयघ्नी किल योगवाहिनी ||२१६||

बीजास्थितिक्ता मधुरा तदन्तस्त्वग्भागतः सा कटुरुष्णवीर्या |

मांसांशतश्चाम्लकषाययुक्ता हरीतकी पञ्चरसा स्मृतेयम् ||२१७||

हरीतक्यमृतोत्पन्ना सप्तभेदैरुदीरिता |

तस्या नामानि वर्णांश्च वक्ष्याम्यथ यथाक्रमम् ||२१८||

विजया रोहिणी चैव पूतना चामृताऽभया |

जीवन्ती चेतनी चेति नाम्ना सप्तविधा मता ||२१९||

अलाबुनाभिर्विजया सुवृत्ता रोहिणी मता |

स्वल्पत्वक् पूतना ज्ञेया स्थूलमांसाऽमृता स्मृता ||२२०||

पञ्चास्रा चाभया ज्ञेया जीवन्ती स्वर्णवर्णभाक् |

त्र्यस्रां तु चेतकीं विद्यादित्यासां रूपलक्षणम् ||२२१||

विन्ध्याद्रौ विजया हिमाचलभवा स्याच्चेतकी पूतना सिन्धौ स्यादथ रोहिणी तु विजया जाता प्रतिस्थानके |

चम्पायाममृताऽभया च जनिता देशे सुराष्ट्राह्वये जीवन्ती च हरीतकी निगदिता सप्तप्रभेदा बुधैः ||२२२||

सर्वप्रयोगे विजया च रोहिणी क्षतेषु लेपेषु तु पूतनोदिता |

विरेचने स्यादमृता गुणाधिका जीवन्तिका स्यादिह जीर्णरोगजित् ||२२३||

स्याच्चेतकी सर्वरुजापहारिका नेत्रामयघ्नीमभयां वदन्ति |

इत्थं यथायोगमियं प्रयोजिता ज्ञेया गुणाढ्या न कदाचिदन्यथा ||२२४||

चेतकी च धृता हस्ते यावत् तिष्ठति देहिनः |

तावद्विरेचते वेगात्तत्प्रभावान्न संशयः ||२२५||

सप्तानामपि जातीनां प्रधानं विजया स्मृता |

सुखप्रयोगसुलभा सर्वव्याधिषु शस्यते ||२२६||

क्षिप्ताप्सु निमज्जति या सा ज्ञेया गुणवती भिषग्वर्यैः |

यस्या यस्या भूयो निमज्जनं सा गुणाढ्या स्यात् ||२२७||

हरते प्रसभं व्याधीन्भूयस्तरति यद्वपुः |

हरीतकी तु सा प्रोक्ता तत्र कीर्दीप्तिवाचकः ||२२८||

हरीतकी तु तृष्णायां हनुस्तम्भे ग्रलग्रहे |

शोषे नवज्वरे जीर्णे गुर्विण्यां नैव शक्यते ||२२९||

(राजनिघण्टु – ११. आम्रादिवर्ग)

XIII राजवल्लभनिघण्टु

हरीतकीभेद

जीवन्ती रोहिणी चैव विजया चाभयामृता |

पूतना कालिका चेति पथ्या सप्तविधा मता ||१९७||

हरीतकीभेद लक्षण

सुवर्णवर्णा जीवन्ती रोहिणी कपिलद्युतिः |

अलाबुवृन्ता विजया पञ्चाशा चाभया स्मृता ||१९८||

स्थूलमांसामृता ज्ञेया पूतनास्थिमती मता |

त्र्यंशा च कालिकेत्येवं सप्तजातिहरीतकी ||१९९||

हरीतकीप्रयोगविधि

स्नेहपानेषु सर्वेषु जीवन्ती च प्रशस्यते |

रोहिणी क्षयरोगेषु विजया सर्वकर्मसु ||२००||

पूतना लेपने ज्ञेया चामृता तु विरेचने |

अभया नेत्ररोगेषु गन्धयुक्तेषु कालिका ||२०१||

हरीतकी निरुक्ती

हरस्य भवने जाता हरिता च स्वभावतः |

हरते सर्वरोगांश्च तेन नाम्ना हरीतकी ||२०२||

हरीतकी उत्पत्ति

पीयूषं पिबतास्त्रिविष्टपपतेर्ये बिन्दवो निर्गता- |

स्तेभ्योऽभूदभया दिवाकरकरश्रेणीव दोषापहा |

कालिन्दीव बलप्रमोदजननी गौरीव शूलिप्रिया |

वह्नेर्द्योतकरी घृताहुतिरिव क्षोणीव नानारसा ||२०३||

द्रव्यविशेषेण हरीतकीभक्षणगुण

वातघ्नी लवणैः पथ्या पित्तघ्नी घृतसंयुता |

नागरेण कफं हन्ति सर्वदोषन् गुडान्विता ||२०४||

हरीतकीसाधारणगुण

पथ्या पञ्चरसायुष्या चक्षुष्या लवणा सरा |

मध्योष्मा दीपनी शोथदोषकुष्ठव्रणापहा ||२०५||

(राजवल्लभनिघण्टु – ३. माध्याह्निकपरिच्छेद )

XIV शब्दचन्द्रिका

अभया त्वन्यथा पथ्या वयःस्था पूतनाऽमृता |
हरीतकी हैमवती चेतकी श्रेयसी शिवा ||७८||
रोहिणी विजयानन्ता जीवन्ती कणिका च सा |७९|

(शब्दचन्द्रिका – १. वृक्षादिवर्ग )

XV सरस्वतीनिघण्टु

अभयात्वव्यथा पथ्या वयःस्था पूतनाऽमृता ||३७||

हरीतकी हैमवती चेतकी श्रेयसी शिवा |

प्राणदा विजया श्रेष्ठा कायस्था दीपनी वरा ||३८||

(सरस्वतीनिघण्टु – १. महावृक्षवर्ग )

XVI सोढलनिघण्टु

विजया रोहिणी चैव पूतना चामृता तथा ||२०४||

चेतकी चाभया प्रोक्ता जीवन्ती सप्तयोनयः |

अलाबुवृत्ता विजया त्वव्यक्ता चैव रोहिणी ||२०५||

पूतनास्थिमती श्लक्ष्णा स्थूलमांसा तथामृता |

त्र्यस्रा तु चेतकी ज्ञेया पञ्चास्रा त्वभया स्मृता ||२०६||

सुवर्णवर्णा जीवन्ती सप्तानामपि लक्षणम् |

सर्वप्रयोगे विजया रोहिणी क्षतरोहिणी ||२०७||

लेपार्थे पूतनां विद्युर्विरेकार्थेऽमृतां विदुः |

चेतनी सर्वरोगेषु यथार्हमुपकल्पयेत् ||२०८||

नवा वृत्ता घना स्निग्धा गुर्वी मज्जति चाप्सु या |

परीक्ष्य यत्नतो धीमान् गुणकृत्सा प्रशस्यते ||२०९||

चेतकी द्विविधा प्रोक्ता कृष्णा शुक्ला च वर्णतः |

षडङ्गुलायता कृष्णा शुक्ला चैकाङ्गुला मता ||२१०||

काचिदास्वादमात्रेण काचिद्गन्धेन भेदयेत् |

काचित्स्पर्शेन दृष्ट्यान्या सैव चोक्ता चतुर्विधा ||२११||

चेतकीपादपच्छायामुपसर्पन्ति ये नराः |

भिन्द्यते तत्क्षणादेव पशुपक्षिमृगास्तथा ||२१२||

चेतकी तु धृता हस्ते यावत्तिष्ठन्ति देहिनः |

तावद्भिद्येत वेगैश्च प्रभावान्नात्र संशयः ||२१३||

नृपादिसुकुमाराणां कृशानां भेषजद्विषाम् |

चेतकी परमा शस्ता हिता सुखविरेचनी ||२१४||

हरीतकी रसाः पञ्च विद्याल्लवणवर्जिताः |

मज्जाश्रितं तु मधुरमम्लं स्नाय्वाश्रितं विदुः ||२१५||

त्वगाश्रितं तु कटुकं तिक्तं वृन्ताश्रितं तथा |

अस्थ्याश्रितं कषायं तु रसमाहुर्मनीषिणः ||२१६||

कफं कटुकषायत्वादम्लत्वान्मारुतं जयेत् |

पित्तघ्नी स्वादुतिक्तत्वात् रौक्ष्यादामविपाचिनी ||२१७||

विपाकमधुरा मेध्या वयःस्थापनदीपनी |

उष्णवीर्या सरायुष्या बुद्धीन्द्रियबलप्रदा ||२१८||

कुष्ठवैवर्ण्यवैस्वर्यपुराणविषमज्वरान् |

शिरोऽक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान् ||२१९||

सशोषशोफातीसारमेहमोहवमिकृमीन् |

श्वासकासप्रसेकार्शःप्लीहानाहगरोदरान् ||२२०||

विबन्धं स्रोतसां गुल्ममूरुस्तभमरोचकम् |

हरीतकी जयेद्व्याधीन् तांस्तांस्तु कफवातजान् ||२२१||

तृष्णायां कण्ठशोषे च हनुस्तम्भे गलग्रहे |

नवज्वरे वपुःक्षीणे गर्भिण्यां नैव शस्यते ||२२२||

(सोढलनिघण्टु/ गुणसङ्ग्रह (द्वितीय भाग) – १. गुडूच्यादिवर्ग )

XVII चरकसंहिता

हरीतकीं पञ्चरसामुष्णामलवणां शिवाम्|

दोषानुलोमनीं लघ्वीं विद्याद्दीपनपाचनीम्||२९||

आयुष्यां पौष्टिकीं धन्यां वयसः स्थापनीं पराम्|

सर्वरोगप्रशमनीं बुद्धीन्द्रियबलप्रदाम्||३०||

कुष्ठं गुल्ममुदावर्तं शोषं पाण्ड्वामयं मदम्|

अर्शांसि ग्रहणीदोषं पुराणं विषमज्वरम्||३१||

हृद्रोगं सशिरोरोगमतीसारमरोचकम्|

कासं प्रमेहमानाहं प्लीहानमुदरं नवम्||३२||

कफप्रसेकं वैस्वर्यं वैवर्ण्यं कामलां क्रिमीन्|

श्वयथुं तमकं छर्दिं क्लैब्यमङ्गावसादनम्||३३||

स्रोतोविबन्धान् विविधान् प्रलेपं हृदयोरसोः|

स्मृतिबुद्धिप्रमोहं च जयेच्छीघ्रं हरीतकी||३४||

(अजीर्णिनो रूक्षभुजः स्त्रीमद्यविषकर्शिताः|

सेवेरन्नाभयामेते क्षुत्तृष्णोष्णार्दिताश्च ये)||३५||

(च.चि.१/१)

harītakī

TRANSLITERATED VERSES

I bhāvaprakāśa nighaṇṭu

kṛtvā pākaṃ malānāṃ ca bhitvā bandhamadho nayet |

taccānulomanaṃ jñeyaṃ yathā proktā harītakī ||

(bhāvaprakāśa-pūrvakhaṇḍa-miśraprakaraṇa – 1. miśravarga /223)

rasāyanantu tajjñeyaṃ yajjarāvyādhināśanam |

yathā harītakī dantī gugguluśca śilājatu ||

(bhāvaprakāśa-pūrvakhaṇḍa-miśraprakaraṇa – 1. miśravarga /237)

harītakī utpatti

dakṣaṃ prajāpatiṃ svasthamaśvinau vākyamūcatuḥ |

kuto harītakī jātā tasyāstu kati jātayaḥ ||1||

rasāḥ kati samākhyātāḥ kati coparasāḥ smṛtāḥ |

nāmāni kati coktāni kiṃ vā tāsāṃ ca lakṣaṇam ||2||

ke ca varṇā guṇāḥ ke ca kā ca kutra prayujyate |

kena dravyeṇa saṃyuktā kāṃśca rogānvyapohati ||3||

praśnametadyathā pṛṣṭaṃ bhagavanvaktumarhasi |

aśvinīrvacanaṃ śrutvā dakṣo vacanamabravīt ||4||

papāta bindurmedinyāṃ śakrasya pibato’mṛtam |

tato divyātsamutpannā saptajātirharītakī ||5||

harītakīparyāya

harītakyabhayā pathyā kāyasthā pūtanā’mṛtā |

haimavatyavyathā cāpi cetakī śreyasī śivā |

vayasthā vijayā cāpi jīvantī rohiṇīti ca ||6||

harītakī saptabheda

vijayā rohiṇī caiva pūtanā cāmṛtā’bhayā |

jīvantī cetakī ceti pathyāyāḥ saptajātayaḥ ||7||

“vindhyādrau vijayā himācalabhavā syāccetakī pūtanā

sindhau syādatha rohiṇī nigaditā jātā pratisthānake |

campāyāmamṛtābhayā ca janitā deśe surāṣṭrāhvaye |

jīvantīti harītakī nigaditā sapta prabhedā budhaiḥ”(1) ||7||

alābuvṛttā vijayā vṛttā sā rohiṇī smṛtā |

pūtanāsthimatī sūkṣmā kathitā māṃsalā’mṛtā ||8||

pañcarekhā’bhayā proktā jīvantī svarṇavarṇinī |

trirekhā cetakī jñeyā saptānāmiyamākṛtiḥ ||9||

harītakīprayoga

vijayā sarvarogeṣu rohiṇī vraṇarohiṇī |

pralepe pūtanā yojyā śodhanārthe’mṛtā hitā ||10||

akṣiroge’bhayā śastā jīvantī sarvarogahṛt |

cūrṇārthe cetakī śastā yathāyuktaṃ prayojayet ||11||

cetakī dvividhā proktā śvetā kṛṣṇā ca varṇataḥ |

ṣaḍaṅgulāyatā śuklā kṛṣṇā tvekāṅgulā smṛtā ||12||

kācidāsvādamātreṇa kācidgandhena bhedayet |

kācitsparśena dṛṣṭyā’nyā caturdhā bhedayecchivā ||13||

cetakīpādapacchāyāmupasarpanti ye narāḥ |

bhidyaṃte tatkṣaṇādeva paśupakṣimṛgādayaḥ ||14||

cetakī tu dhṛtā haste yāvattiṣṭhati dehinaḥ |

tāvadbhidyeta vegaistu prabhāvānnātra saṃśayaḥ ||15||

nṛpādisukumārāṇāṃ kṛśānāṃ bheṣajadviṣām |

cetakī paramā śastā hitā sukhavirecanī ||16||

saptānāmapi jātīnāṃ pradhānā vijayā smṛtā |

sukhaprayogā sulabhā sarvarogeṣu śasyate ||17||

harītakīguṇa, prabhāva

harītakī pañcarasā’lavaṇā tuvarā param |

rūkṣoṣṇā dīpanī medhyā svādupākā rasāyanī |

cakṣuṣyā laghurāyuṣyā bṛṃhaṇī cānulominī ||18||

śvāsakāsapramehārśaḥkuṣṭhaśothodarakrimīn |

vaisvaryagrahaṇīrogavibandhaviṣamajvarān ||19||

gulmādhmānatṛṣāchardihikkākaṇḍūhṛdāmayān |

kāmalāṃ śūlamānāhaṃ plīhānañca yakṛttathā |

aśmarīmūtrakṛcchraṃ ca mūtrāghātaṃ ca nāśayet ||20||

svādutiktakaṣāyatvātpittahṛtkaphahṛttu sā |

kaṭutiktakaṣāyatvādamlatvādvātahṛcchivā ||21||

pittakṛtkaṭukāmlatvādvātakṛnna kathaṃ śivā |

prabhāvāddoṣahantṛtvaṃ siddhaṃ yattatprakāśyate |

hetubhiḥ śiṣyabodhārthaṃ nāpūrvaṃ kriyate’dhunā ||22||

karmānyatvaṃ guṇaiḥ sāmyaṃ dṛṣṭamāśrayabhedataḥ |

yatastato neti cintyaṃ dhātrīlakucayoryathā ||23||

pathyāyā majjani svāduḥ snāyvāmamlo vyavasthitaḥ |

vṛnte tiktastvaci kaṭurasthisthastuvaro rasaḥ ||24||

śreṣṭhaharītakīlakṣaṇa

navā snigdhā ghanā vṛttā gurvī kṣiptā ca yā’mbhasi |

nimajjetsā praśastā ca kathitā’tiguṇapradā ||25||

navādiguṇayuktatvaṃ tathaivātra dvikarṣatā |

harītakyāḥ phale yatra dvayaṃ tacchreṣṭhamucyate ||26||

harītakīprayogavidhi, ṛtvanusāra prayogavidhi

carvitā vardhayatyagniṃ peṣitā malaśodhinī |

svinnā saṃgrāhiṇī pathyā bhṛṣṭā proktā tridoṣanut ||27||

unmīlinī buddhibalendriyāṇāṃ nirmūlinī pittakaphānilānām |

visraṃsinī mūtraśakṛnmalānāṃ harītakī syāt saha bhojanena ||28||

annapānakṛtāndoṣānvātapittakaphodbhavān |

harītakī haratyāśu bhuktasyopari yojitā ||29||

lavaṇena kaphaṃ hanti pittaṃ hanti saśarkarā |

ghṛtena vātajān rogānsarvarogānguḍānvitā ||30||

siṃdhūtthaśarkarāśuṇṭhīkaṇāmadhuguḍaiḥ kramāt |

varṣādiṣvabhayā prāśyā rasāyanaguṇaiṣiṇā ||31||

harītakīsevanānārha

adhvātikhinno balavarjitaśca rūkṣaḥ kṛśo laṅghanakarśitaśca |

pittādhiko garbhavatī ca nārī vimuktaraktastvabhayāṃ na khādet ||32||

(bhāvaprakāśa-pūrvakhaṇḍa-miśraprakaraṇa – 2. harītakyādivarga /1-32)

II abhidhānamañjarī

vijayā harītakī syādabhayā pathyā’vyathā prapathyā ca |

amṛtā jayā kayasthā haimavatī cetakī śivā sādhvī |

prāṇadā mānavī pathyā (mānavī? jīvantī) pañcabhadrikā |

piśācī pūtanā ceti paryāyairbhadrasaptikā ||

jñeyo harītakīgandhavāsitaścotkaṭo mudita ūhyaḥ |

suravṛkṣaḥ sūryāhniḥ suparṇapuṣpaḥ śītapuṣpa iti ||

(abhidhānamañjarī / madanādigaṇavarga – 17. varaṇādivarga/ 243-244)

III amarakośa

abhayā tvavyathā pathyā kāyasthā pūtanāmṛtā |

harītakī haimavatī cetakī śreyasī śivā ||

(amarakośa/ dvitīyakāṇḍa – 1. vanauṣadhivarga /59)

IV kaiyadevanighaṇṭu

harītakyabhayā pathyā prapathyā haimavatyapi ||221||

kāyasthā śreyasī jñeyā prāṇadā vijayā śivā |

jayā vilavaṇā pañcarasānu tuvarotkarā ||222||

svādupākarasāyuṣyā rūkṣoṣṇā bṛṃhaṇī laghuḥ |

dīpanī pācanī medhyā vayasaḥsthāpanī param ||223||

rasāyanī ca cakṣuṣyā balabuddhismṛtipradā |

kuṣṭhavaivarṇyavaisvaryapurāṇaviṣamajvarān ||224||

śiro’kṣipāṇḍuhṛdrogakāmalāgrahaṇīgadān |

saśoṣaśophātīsāramehamohavamikṛmīn ||225||

śvāsakāsaprasekārśaḥplīhānāhagadodarān |

vibandhaṃ srotasāṃ gulmamūrustambhamarocakam ||226||

hidhmādhmānavraṇān śūlaṃ trīn doṣāṃśca vyapohati |

svādvamlabhāvātpavanaṃ kaṭutiktatayā kapham ||227||

kaṣāyamadhusattvācca pittaṃ hanti harītakī |

majjavaksnāyumāṃsāsthisthitāḥ pañcābhayodbhavāḥ ||228||

svādukaṭvamlatiktākhyakaṣāyāḥ kramaśo rasāḥ |

pathyāmajjā ca cakṣuṣyo vātapittaharo guruḥ ||229||

nīrajā vanajā caiva parvatīyā iti tridhā |

yathotaraṃ pathyatamā vijñeyā trividhābhayā ||230||

kālayogātsvayaṃ pakvā patitā ca mahītale |

navā snidhāyatā vṛttā gurvī kṣiptā tathāmbhasi ||231||

nimajjedyā tathaikasmin phale syācca dvikarṣatā |

sarvadā guṇakṛtsā tu tato’nyā tu vivarjitā ||232||

navādiguṇayuktatvaṃ tathaikatvaṃ dvikarṣatā |

harītakyāḥ phale yatra tatsarvaṃ guṇakṛd bhavet ||133||

jantujagdhā davādagdhāṃ jale paṅke sthitāṃ punaḥ |

ūṣare ca sthitāṃ bhinnāṃ varjayettu harītakīm ||234||

(kaiyadevanighaṇṭu – 1. oṣadhivarga )

V dravyaguṇasaṅgraha

pathyā pañcarasā’’yuṣyā cakṣuṣyā’lavaṇā sarā ||37||

medhyoṣṇā dīpanī doṣaśothakuṣṭhajvarāpahā |38|

(dravyaguṇasaṅgraha – 5. phalavarga )

VI dhanvantarinighaṇṭu

harītakyābhayā pathyā prapathyā pūtanā’mṛtā |

jayā’vyathā haimavatī vayaḥsthā cetakī śivā ||233||

prāṇadā nandinī caiva rohiṇī vijayā ca sā |

kaṣāyā’mlā ca kaṭukā tiktā madhurasānvitā |

iti pañcarasā pathyā lavaṇena vivarjitā ||234||

amlabhāvājjayedvātaṃ pittaṃ madhuratiktakāt |

kaphaṃ rūkṣakaṣāyatvāttridoṣaghnī tato’bhayā ||235||

prapathyā lekhanī laghvī medhyā cakṣurhitā sadā |

mehakuṣṭhavraṇacchardiśophavātāsrakṛcchrajit ||236||

vātānulomanī hṛdyā sendriyāṇāṃ prasādanī |

santarpaṇakṛtānrogānprāyo hanti harītakī ||237||

tṛṣṇāyāṃ mukhaśoṣe ca hanustambhe galagrahe |

navajvare tathā kṣīṇe garbhiṇyāṃ na praśasyate ||238||

harasya bhavane jātā harītā ca svabhāvataḥ |

sarvarogāṃśca ca harate tena khyātā harītakī ||239||

(dhanvantarinighaṇṭu – 1. guḍūcyādivarga )

VII nighaṇṭuśeṣa

harītakyāṃ jayā pathyā haimavatyabhayā’mṛtā ||80||

kāyasthā pūtanā cetakyavyathā śreyasī śivā |81|

(nighaṇṭuśeṣa – 1. vṛkṣakāṇḍa)

VIII paryāyaratnamālā

śivā harītakī pathyā cetakī pūtanābhayā ||218||

(paryāyaratnamālā)

IX madanapālanighaṇṭu

harasya bhavane jātā haritā ca svabhāvataḥ |

hārayetsarvarogāñca tena proktā harītakī ||8||

jīvantī pūtanā paścādamṛtā vijayā’bhayā |

rohiṇī cetakī sapta bhedabhinnā harītakī ||9||

jīvantī jīvanodyogātpāvanātpūtanā matā |

sudhāvadamṛtā jñeyā vijayā vijayapradā ||10||

nṛṇāmabhayadā yasmādabhayā tat prakīrtitā |

rohiṇī tu guṇārohāccetanāccetakī matā ||11||

jīvantī svarṇavarṇābhā pūtanā’sthimatī matā |

amṛtā tridalā proktā vijayā tumbarūpiṇī ||12||

pañcāṅgī tvabhayā jñeyā’mṛtā vṛttā tu rohiṇī |

tryaṅgī tu cetakī jñeyā karma tāsāmathocyate ||13||

sarvarogeṣu jīvantī pralepe pūtanā hitā |

śuddhyarthamamṛtā proktā vijayā sarvarogahṛt ||14||

akṣiroge’bhayā śastā rohiṇī vraṇarohiṇī |

cetakī cūrṇayoge syātsaptadhaiva prakīrtitā ||15||

navā snigdhā ghanā vṛttā gurvī kṣiptā ca yā’mbhasi |

nimajjetsā praśastā syādrogadhnyatiguṇapradā ||16||

śoṇā cchinnā guḍanibhā kiñcidalpā kaṣāyiṇī |

sthūlatvak sarasā svalpabījā gurvī harītakī ||17||

carvitā vardhayatyagniṃ peṣitā malaśodhinī |

svinnā saṅgrāhiṇī proktā bhṛṣṭā pathyānnadoṣanut ||18||

grīṣme tulyaguḍāṃ susaindhavayutāṃ meghāvṛte hyambare tulyāṃ śarkarayā śaradyamalayā śuṇṭhyā tuṣārāgame |

pippalyā śiśire vasantasamaye kṣaudreṇa saṃyojitāṃ rājan prāpya harītakīmiva rujo naśyantu te śatravaḥ ||19||

harītakīnāmaguṇa-

śivā harītakī pathyā cetakī vijayā jayā |

prapathyā prathamā’moghā kāyasthā prāṇadā’mṛtā ||20||

jīvanīyā hemavatī pūtanā vṛtanā’bhayā |

vayasthā nandinī jñeyā śreyasī rohiṇī tathā ||21||

harītakī pañcarasā’lavaṇā tuvarotkaṭā |

rūkṣoṣṇā dīpanī medhyā svādupākā rasāyanī ||22||

sarā buddhipradāyukhyā cakṣuṣyā bṛṃhaṇī laghuḥ |

śvāsakāsapramehārśaḥ kuṣṭhaśophodarān kṛmīn ||23||

vaisvaryagrahaṇīdoṣavibandhaviṣamajvarān |

gulmādhmānavraṇacchardihidhmākaṇḍūhṛdāmayān |

kāmalāṃ śūlamānāhaṃ plīhānaṃ cāpakarṣati ||24||

madhurāmlatayā vātaṃ kaṣāyasvādubhāvataḥ |

pittaṃ hanti kaphaṃ hanti kaṭutvena harītakī ||25||

(madanapālanighaṇṭu – 1. abhayādivarga )

X madanādinighaṇṭu

harītakyabhayā pathyā prāṇadā vijayā śivā |

avyathā pūtanā’moghā cetakī pramathā’mṛtā ||7||

kaphavātapraśamanī recanī dīpanī laghuḥ |

arśogulmahitārucyā jaṭharaghnī harītakī ||8||

(madanādinighaṇṭu – 2. dvitīyagaṇa)

XI mādhavadravyaguṇa

śivā pañcarasāyuṣyā cakṣuṣyā lavaṇā sarā |

medhyoṣṇā dīpanī doṣaśothakuṣṭhavraṇāpahā ||7||

śiro’kṣipāṇḍuhṛdrogakāmalāgrahaṇīgadān |

vibandhaṃ srotasāṃ gulmamūrustambhamarocakam ||8||

harītakī hared vyādhīṃstāṃstāṃśca kaphavātajān |

(mādhavadravyaguṇa – 1. vividhauṣadhivarga )

XII rājanighaṇṭu

harītakī haimavatī jayā’bhayā śivā’vyathā cetanikā ca rohiṇī |

pathyā prapathyā’pi ca pūtanā’mṛtā jīvapriyā jīvanikā bhiṣagvarā ||214||

jīvantī prāṇadā jīvyā kāyasthā śreyasī ca sā |

devī divyā ca vijayā vahninetramitābhidhā ||215||

harītakī pañcarasā ca recanī koṣṭhāmayaghnī lavaṇena varjitā |

rasāyanī netrarujāpahāriṇī tvagāmayaghnī kila yogavāhinī ||216||

bījāsthitiktā madhurā tadantastvagbhāgataḥ sā kaṭuruṣṇavīryā |

māṃsāṃśataścāmlakaṣāyayuktā harītakī pañcarasā smṛteyam ||217||

harītakyamṛtotpannā saptabhedairudīritā |

tasyā nāmāni varṇāṃśca vakṣyāmyatha yathākramam ||218||

vijayā rohiṇī caiva pūtanā cāmṛtā’bhayā |

jīvantī cetanī ceti nāmnā saptavidhā matā ||219||

alābunābhirvijayā suvṛttā rohiṇī matā |

svalpatvak pūtanā jñeyā sthūlamāṃsā’mṛtā smṛtā ||220||

pañcāsrā cābhayā jñeyā jīvantī svarṇavarṇabhāk |

tryasrāṃ tu cetakīṃ vidyādityāsāṃ rūpalakṣaṇam ||221||

vindhyādrau vijayā himācalabhavā syāccetakī pūtanā sindhau syādatha rohiṇī tu vijayā jātā pratisthānake |

campāyāmamṛtā’bhayā ca janitā deśe surāṣṭrāhvaye jīvantī ca harītakī nigaditā saptaprabhedā budhaiḥ ||222||

sarvaprayoge vijayā ca rohiṇī kṣateṣu lepeṣu tu pūtanoditā |

virecane syādamṛtā guṇādhikā jīvantikā syādiha jīrṇarogajit ||223||

syāccetakī sarvarujāpahārikā netrāmayaghnīmabhayāṃ vadanti |

itthaṃ yathāyogamiyaṃ prayojitā jñeyā guṇāḍhyā na kadācidanyathā ||224||

cetakī ca dhṛtā haste yāvat tiṣṭhati dehinaḥ |

tāvadvirecate vegāttatprabhāvānna saṃśayaḥ ||225||

saptānāmapi jātīnāṃ pradhānaṃ vijayā smṛtā |

sukhaprayogasulabhā sarvavyādhiṣu śasyate ||226||

kṣiptāpsu nimajjati yā sā jñeyā guṇavatī bhiṣagvaryaiḥ |

yasyā yasyā bhūyo nimajjanaṃ sā guṇāḍhyā syāt ||227||

harate prasabhaṃ vyādhīnbhūyastarati yadvapuḥ |

harītakī tu sā proktā tatra kīrdīptivācakaḥ ||228||

harītakī tu tṛṣṇāyāṃ hanustambhe gralagrahe |

śoṣe navajvare jīrṇe gurviṇyāṃ naiva śakyate ||229||

(rājanighaṇṭu – 11. āmrādivarga)

XIII rājavallabhanighaṇṭu

harītakībheda

jīvantī rohiṇī caiva vijayā cābhayāmṛtā |

pūtanā kālikā ceti pathyā saptavidhā matā ||197||

harītakībheda lakṣaṇa

suvarṇavarṇā jīvantī rohiṇī kapiladyutiḥ |

alābuvṛntā vijayā pañcāśā cābhayā smṛtā ||198||

sthūlamāṃsāmṛtā jñeyā pūtanāsthimatī matā |

tryaṃśā ca kāliketyevaṃ saptajātiharītakī ||199||

harītakīprayogavidhi

snehapāneṣu sarveṣu jīvantī ca praśasyate |

rohiṇī kṣayarogeṣu vijayā sarvakarmasu ||200||

pūtanā lepane jñeyā cāmṛtā tu virecane |

abhayā netrarogeṣu gandhayukteṣu kālikā ||201||

harītakī niruktī

harasya bhavane jātā haritā ca svabhāvataḥ |

harate sarvarogāṃśca tena nāmnā harītakī ||202||

harītakī utpatti

pīyūṣaṃ pibatāstriviṣṭapapaterye bindavo nirgatā- |

stebhyo’bhūdabhayā divākarakaraśreṇīva doṣāpahā |

kālindīva balapramodajananī gaurīva śūlipriyā |

vahnerdyotakarī ghṛtāhutiriva kṣoṇīva nānārasā ||203||

dravyaviśeṣeṇa harītakībhakṣaṇaguṇa

vātaghnī lavaṇaiḥ pathyā pittaghnī ghṛtasaṃyutā |

nāgareṇa kaphaṃ hanti sarvadoṣan guḍānvitā ||204||

harītakīsādhāraṇaguṇa

pathyā pañcarasāyuṣyā cakṣuṣyā lavaṇā sarā |

madhyoṣmā dīpanī śothadoṣakuṣṭhavraṇāpahā ||205||

(rājavallabhanighaṇṭu – 3. mādhyāhnikapariccheda )

XIV śabdacandrikā

abhayā tvanyathā pathyā vayaḥsthā pūtanā’mṛtā |

harītakī haimavatī cetakī śreyasī śivā ||78||

rohiṇī vijayānantā jīvantī kaṇikā ca sā |79|

(śabdacandrikā – 1. vṛkṣādivarga )

XV sarasvatīnighaṇṭu

abhayātvavyathā pathyā vayaḥsthā pūtanā’mṛtā ||37||

harītakī haimavatī cetakī śreyasī śivā |

prāṇadā vijayā śreṣṭhā kāyasthā dīpanī varā ||38||

(sarasvatīnighaṇṭu – 1. mahāvṛkṣavarga )

XVI soḍhalanighaṇṭu

vijayā rohiṇī caiva pūtanā cāmṛtā tathā ||204||

cetakī cābhayā proktā jīvantī saptayonayaḥ |

alābuvṛttā vijayā tvavyaktā caiva rohiṇī ||205||

pūtanāsthimatī ślakṣṇā sthūlamāṃsā tathāmṛtā |

tryasrā tu cetakī jñeyā pañcāsrā tvabhayā smṛtā ||206||

suvarṇavarṇā jīvantī saptānāmapi lakṣaṇam |

sarvaprayoge vijayā rohiṇī kṣatarohiṇī ||207||

lepārthe pūtanāṃ vidyurvirekārthe’mṛtāṃ viduḥ |

cetanī sarvarogeṣu yathārhamupakalpayet ||208||

navā vṛttā ghanā snigdhā gurvī majjati cāpsu yā |

parīkṣya yatnato dhīmān guṇakṛtsā praśasyate ||209||

cetakī dvividhā proktā kṛṣṇā śuklā ca varṇataḥ |

ṣaḍaṅgulāyatā kṛṣṇā śuklā caikāṅgulā matā ||210||

kācidāsvādamātreṇa kācidgandhena bhedayet |

kācitsparśena dṛṣṭyānyā saiva coktā caturvidhā ||211||

cetakīpādapacchāyāmupasarpanti ye narāḥ |

bhindyate tatkṣaṇādeva paśupakṣimṛgāstathā ||212||

cetakī tu dhṛtā haste yāvattiṣṭhanti dehinaḥ |

tāvadbhidyeta vegaiśca prabhāvānnātra saṃśayaḥ ||213||

nṛpādisukumārāṇāṃ kṛśānāṃ bheṣajadviṣām |

cetakī paramā śastā hitā sukhavirecanī ||214||

harītakī rasāḥ pañca vidyāllavaṇavarjitāḥ |

majjāśritaṃ tu madhuramamlaṃ snāyvāśritaṃ viduḥ ||215||

tvagāśritaṃ tu kaṭukaṃ tiktaṃ vṛntāśritaṃ tathā |

asthyāśritaṃ kaṣāyaṃ tu rasamāhurmanīṣiṇaḥ ||216||

kaphaṃ kaṭukaṣāyatvādamlatvānmārutaṃ jayet |

pittaghnī svādutiktatvāt raukṣyādāmavipācinī ||217||

vipākamadhurā medhyā vayaḥsthāpanadīpanī |

uṣṇavīryā sarāyuṣyā buddhīndriyabalapradā ||218||

kuṣṭhavaivarṇyavaisvaryapurāṇaviṣamajvarān |

śiro’kṣipāṇḍuhṛdrogakāmalāgrahaṇīgadān ||219||

saśoṣaśophātīsāramehamohavamikṛmīn |

śvāsakāsaprasekārśaḥplīhānāhagarodarān ||220||

vibandhaṃ srotasāṃ gulmamūrustabhamarocakam |

harītakī jayedvyādhīn tāṃstāṃstu kaphavātajān ||221||

tṛṣṇāyāṃ kaṇṭhaśoṣe ca hanustambhe galagrahe |

navajvare vapuḥkṣīṇe garbhiṇyāṃ naiva śasyate ||222||

(soḍhalanighaṇṭu/ guṇasaṅgraha (dvitīya bhāga) – 1. guḍūcyādivarga )

XVII carakasaṃhitā

harītakīṃ pañcarasāmuṣṇāmalavaṇāṃ śivām|

doṣānulomanīṃ laghvīṃ vidyāddīpanapācanīm||29||

āyuṣyāṃ pauṣṭikīṃ dhanyāṃ vayasaḥ sthāpanīṃ parām|

sarvarogapraśamanīṃ buddhīndriyabalapradām||30||

kuṣṭhaṃ gulmamudāvartaṃ śoṣaṃ pāṇḍvāmayaṃ madam|

arśāṃsi grahaṇīdoṣaṃ purāṇaṃ viṣamajvaram||31||

hṛdrogaṃ saśirorogamatīsāramarocakam|

kāsaṃ pramehamānāhaṃ plīhānamudaraṃ navam||32||

kaphaprasekaṃ vaisvaryaṃ vaivarṇyaṃ kāmalāṃ krimīn|

śvayathuṃ tamakaṃ chardiṃ klaibyamaṅgāvasādanam||33||

srotovibandhān vividhān pralepaṃ hṛdayorasoḥ|

smṛtibuddhipramohaṃ ca jayecchīghraṃ harītakī||34||

(ajīrṇino rūkṣabhujaḥ strīmadyaviṣakarśitāḥ|

severannābhayāmete kṣuttṛṣṇoṣṇārditāśca ye)||35||

(ca.ci.1/1)

SOURCE: https://niimh.nic.in/ebooks/e-Nighantu/

Details of other herbs of Dravyaguna:  https://ayurveda360.in/category/ayurveda-herbs-dravyaguna/

Hareetaki

Lashuna